bencede
New member
Carly Cassella
İnsan medeniyetinin doğuşu birçok vakit tarımın ortaya çıkışıyla ilişkilendirilir. Besinlerin üretimi artarken insan nüfusu, ticaret ve vergiler de arttı. Veya hâkim kıssa bu biçimde devam eder.
Şimdiyse ekonomistler buna rakip bir görüş öne sürdüler ve bu görüş, avcı-toplayıcı topluluklardan en sonunda aşina olduğumuz medeniyetin yolunu açan hiyerarşik devletlere geçişi gerçekleştirmek noktasında, tek başına besin fazlasının kâfi olmadığını sav ediyor.
Birkaç bin yılı içine alan oldukcalu data kümeleri, bundan çok, bu hâkim teorinin ampirik [deher neysel] açıdan kusurlar taşıdığını ortaya koyuyor.
Dünya’daki kimi bölgelerin tarımı benimsediği ve gereksinim duyulandan fazla besin üretmeye başladığı devirde bile, karmaşık hiyerarşilerin ya da vergi toplayan devletlerin önünü açmadı.
TAHILLAR YUMRULARA KARŞI AVANTAJ SAĞLADI
Toplumsal yapılar lakin insanların depolanabilen, bölüştürülebilen, ticareti yapılabilen ve vergilendirme uygulanabilen besinleri yetiştirmeye başladığında biçimlenmeye başladı.
Büyük ihtimalle de -tropik bir bitki olan taro, tatlı patates ya da patates yerine- buğday, arpa ve pirinç üzere tahıllar neredeyse klasik uygarlıkların tamamının temelini teşkil eder. Ulaşılan ispatlar, arazinin tahıl üretimine elverişli olması halinde karmaşık toplumsal yapılara imkân tanıma ihtimalinin fazlaca daha fazla olduğunu gösteriyor.
Hipotezin müellifleri, “Depolanmış tahıllara el koymanın nispeten kolay olması, tahılların sahip olduğu yüksek güç ve sağlam olmaları, bölüştürülebilirliğini arttırıyor ve ötürüsıyla vergi toplayan seçkinlerin ortaya çıkışını kolaylaştırıyor” diyorlar.
“Bunun bilakis, kökler ve yumrular, tipik olarak uzun ömürlüdür ve muhakkak periyotlarda hasat edilmek zorunda değildir; ancak hasat edilmesinin akabinde süratlice bozulabilir hale gelirler.”
Örnek olarak, Güney Amerika’nın kimi bölgelerinde, manyok üzere uzun ömürlü kök bitkiler yıl boyunca hasat edilebilir. Ama maalesef manyok kolay kolay çürür ve taşınması güçtür.
Araştırmacılar, herkesi beslemeye ziyadesiyle yetecek kök olsa dahi, manyoka bel bağlayan hiç bir toplumda şefliklerin ötesine geçen hiyerarşilerin ortaya çıkmamasının niçininin bu olduğunu argüman ediyorlar.
Başka yandan, Mayalar Orta Amerika’daki en baskın ve kendine has medeniyetlerden bir tanesiydi; tıpkı vakitte bu eski toplum sırtını yalnızca kök bitkilere dayamamıştı. Bunun yerine, Maya medeniyeti büyük oranda mısıra bağımlıydı.
Tıpkı durum And Dağları’nda karar süren İnkalar için de geçerliydi.
Çiftçilerin yetiştirdiği besinin çeşidi, bariz formda, toplum için ne kadar üretildiğinden daha büyük değer taşıyordu.
Kök bitkilerin tahıl mamüllerine kıyasla yol açtığı farklı toplumsal tesirler, kimi medeniyetlerin niçin daha karmaşık bir yapıya dönüştüğünü açıklamaya yardım edebilirken, başka toplumlar lokal topluluklar ya da şeflikler halinde kaldı. Ayrıyeten, bir avcı-toplayıcı toplumdaki besin fazlasının niye medeniyetlerin ilerlemesine niye olmadığını da ortaya çıkarabilir.
DEPOLANABİLEN ESERLER SEÇKİNLERİ YARATTI
Tarım, besin üretimini daha güzel hale getirmek için bariz halde gerekli bir adımdı; buna rağmen araştırmacılar, sadece kolay kolay el konulabilecek mamüllerin bir seçkinler sınıfının yükselişine niye olduğundan şüpheleniyorlar.
Şayet toplumun kuvvetli bir katmanı, ellerinde muhtaçlık fazlası besin bulunmayan çiftçilerden tahıl bazında vergi toplamaya başlasaydı, o durumda tarım toplulukları bu biçimdesine büyük bir nüfusu destekleyemezdi. Sonuç itibariyle, topluluğun sayısı büyük ihtimalle azalacak ve ötürüsıyla daha seçkin sınıflara sunulacak bir besin fazlası yaratacaktı.
Şayet bu çiftçiler seçkinleri korumasaydı, seçkinler de besin depolarını eşkiyalardan korumazdı. Sonuçta, tahıl çalmak, bozulabilir besinleri çalmaktan hayli daha değerliydi.
Yeni hipotezin müellifi, “bu biçimdece, hiyerarşik toplumlarda yaşayan çiftçilerin fazladan besin ürettiğini savunan klâsik üretkenlik teorisiyle tıpkı fikirdeyiz; bir daha de bizim savımız, seçkinleri ortaya çıkaran şeyin bir besin fazlalığı olmasından fazla, seçkinlerin, elverişli bir yükselme fırsatını yakaladıktan daha sonra üzerinde gelişebileceği bir besin fazlalığının üretilmiş olması” diye izah ediyor.
örneğin, bir insan kültürleri atlası, tahıl mahsullerinin en çok sayıdaki yabani akrabasının, sıklıkla insan medeniyetinin beşiği olduğu tabir edilen Bereketli Hilal’de* bulunabileceğini ortaya koyuyor.
Bu ortada, Kuzey-Batı Amerika, Orta Asya, Avustralya ve Güney-Batı Afrika’da hiç bir ziraî faaliyet yürütmeyen tarihi toplumlar da mevcuttu. Ama bu toplumlar karmaşık hiyerarşik yapılar oluşturmamıştı.
Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü’nden sağlanan bilgiler, yeni hipoteze dair daha fazla ispat barındırıyor. Tahılların, kök ve yumru bitkilerden daha verimli olduğu bölgelerin, daha yüksek vergilendirme oranlarına rastlanan devletler halinde örgütlenmesinin daha olası olduğunu gösteriyor.
Bu ortada kök ve yumrular, yüksek verimliliğe sahip tarım yerlerinde yetiştirildiklerinde bile, daha karmaşık toplumsal hiyerarşilerle irtibatlı değildi.
YUMRU VE KÖK BİTKİLER DEVLETLEŞMEYE GÖTÜRMEDİ
İspanya’da bulunan Pompeu Fabra Üniversitesi’nden ekonomist Luigi Pascali, “Bu yeni bilgileri kullanarak, karmaşık şeflikler ve devletler üzere karmaşık hiyerarşilerin, vergilendirilmesi ve kamulaştırılması kolay olan tahıl mahsullerinin fiili olarak var olan tek mahsul olduğu bölgelerde ortaya çıktığını ortaya koyabildik” diyor.
“Paradoksal formda, sadece tahılların değil, köklerin ve yumruların da mevcut ve verimli olduğu en bereketli topraklar, birebir siyasal gelişimlere şahit olmadı.”
Pascali’yle birlikte araştırmanın ortak müellifi olan ekonomist Joram Mayshar buna “bolluğun laneti” ismini veriyor. Seçkin bireylerin depolayabileceği ve koruyabileceği bir besin çeşidi olmadan, yasa ve nizam tarafınca denetim edilen katmanlı bir ‘veren ve alan’ toplum çeşidi oluşmuyor.
Nihayetinde, Mayshar, kök bitkilere olan bu bağımlılığın, güney Pasifik’te bulunan adalar üzere dünyanın birtakım bölgelerinde devletleşmenin ve ekonomik kalkınmanın ortaya çıkışını engellemiş üzere göründüğünü lisana getiriyor.
Son makalede ortaya konan ampirik araştırmaların hiç biri yeni hipotezi kesin halde ispatlayamıyor ya da çürütemiyor. bir daha de araştırma muharrirleri, ulaştıkları sonuçların “hiyerarşinin ortaya çıkışı bağlamında geçerli olan üretkenlik ve fazlalık açıklaması karşısında kuşku uyandıracak seviyede sağlam olduğunu” savunuyorlar. tıpkı vakitte, bu sıkça alıntılanan hipotez için bir ispat bulamadılar.
Kudüs İbrani Üniversitesi’nden Mayshar, “Sadece iklim ve coğrafyanın tahılları desteklediği yerlerde hiyerarşinin gelişmesi muhtemeldi” diyor.
“Elimizdeki bilgiler, tahılların yumru ve köklere kıyasla verimlilik seviyesi ne kadar büyükse, bir hiyerarşi oluşması ihtimalinin de o kadar yüksek olduğunu gösteriyor.”
‘Ne yersek oyuz’ diyen eski atasözünü düşündüğümüzde, daha fazla gerçeği yansıtıyor olabilir.
Araştırma, Journal of Political Economy isimli mecmuada yayınlandı.
*Bereketli Hilâl, Orta Doğu’da, Batı ve Ortadoğu uygarlıklarının doğduğu bölgeye verilen isimdir. Günümüzde güneydoğu Anadolu’nun büyük kısmı, Irak, Suriye, Filistin, İsrail ve Nil deltasını içine alır.
Çeviren: Tarkan Tufan
Kaynak: Science Alert
İnsan medeniyetinin doğuşu birçok vakit tarımın ortaya çıkışıyla ilişkilendirilir. Besinlerin üretimi artarken insan nüfusu, ticaret ve vergiler de arttı. Veya hâkim kıssa bu biçimde devam eder.
Şimdiyse ekonomistler buna rakip bir görüş öne sürdüler ve bu görüş, avcı-toplayıcı topluluklardan en sonunda aşina olduğumuz medeniyetin yolunu açan hiyerarşik devletlere geçişi gerçekleştirmek noktasında, tek başına besin fazlasının kâfi olmadığını sav ediyor.
Birkaç bin yılı içine alan oldukcalu data kümeleri, bundan çok, bu hâkim teorinin ampirik [deher neysel] açıdan kusurlar taşıdığını ortaya koyuyor.
Dünya’daki kimi bölgelerin tarımı benimsediği ve gereksinim duyulandan fazla besin üretmeye başladığı devirde bile, karmaşık hiyerarşilerin ya da vergi toplayan devletlerin önünü açmadı.
TAHILLAR YUMRULARA KARŞI AVANTAJ SAĞLADI
Toplumsal yapılar lakin insanların depolanabilen, bölüştürülebilen, ticareti yapılabilen ve vergilendirme uygulanabilen besinleri yetiştirmeye başladığında biçimlenmeye başladı.
Büyük ihtimalle de -tropik bir bitki olan taro, tatlı patates ya da patates yerine- buğday, arpa ve pirinç üzere tahıllar neredeyse klasik uygarlıkların tamamının temelini teşkil eder. Ulaşılan ispatlar, arazinin tahıl üretimine elverişli olması halinde karmaşık toplumsal yapılara imkân tanıma ihtimalinin fazlaca daha fazla olduğunu gösteriyor.
Hipotezin müellifleri, “Depolanmış tahıllara el koymanın nispeten kolay olması, tahılların sahip olduğu yüksek güç ve sağlam olmaları, bölüştürülebilirliğini arttırıyor ve ötürüsıyla vergi toplayan seçkinlerin ortaya çıkışını kolaylaştırıyor” diyorlar.
“Bunun bilakis, kökler ve yumrular, tipik olarak uzun ömürlüdür ve muhakkak periyotlarda hasat edilmek zorunda değildir; ancak hasat edilmesinin akabinde süratlice bozulabilir hale gelirler.”
Örnek olarak, Güney Amerika’nın kimi bölgelerinde, manyok üzere uzun ömürlü kök bitkiler yıl boyunca hasat edilebilir. Ama maalesef manyok kolay kolay çürür ve taşınması güçtür.
Araştırmacılar, herkesi beslemeye ziyadesiyle yetecek kök olsa dahi, manyoka bel bağlayan hiç bir toplumda şefliklerin ötesine geçen hiyerarşilerin ortaya çıkmamasının niçininin bu olduğunu argüman ediyorlar.
Başka yandan, Mayalar Orta Amerika’daki en baskın ve kendine has medeniyetlerden bir tanesiydi; tıpkı vakitte bu eski toplum sırtını yalnızca kök bitkilere dayamamıştı. Bunun yerine, Maya medeniyeti büyük oranda mısıra bağımlıydı.
Tıpkı durum And Dağları’nda karar süren İnkalar için de geçerliydi.
Çiftçilerin yetiştirdiği besinin çeşidi, bariz formda, toplum için ne kadar üretildiğinden daha büyük değer taşıyordu.
Kök bitkilerin tahıl mamüllerine kıyasla yol açtığı farklı toplumsal tesirler, kimi medeniyetlerin niçin daha karmaşık bir yapıya dönüştüğünü açıklamaya yardım edebilirken, başka toplumlar lokal topluluklar ya da şeflikler halinde kaldı. Ayrıyeten, bir avcı-toplayıcı toplumdaki besin fazlasının niye medeniyetlerin ilerlemesine niye olmadığını da ortaya çıkarabilir.
DEPOLANABİLEN ESERLER SEÇKİNLERİ YARATTI
Tarım, besin üretimini daha güzel hale getirmek için bariz halde gerekli bir adımdı; buna rağmen araştırmacılar, sadece kolay kolay el konulabilecek mamüllerin bir seçkinler sınıfının yükselişine niye olduğundan şüpheleniyorlar.
Şayet toplumun kuvvetli bir katmanı, ellerinde muhtaçlık fazlası besin bulunmayan çiftçilerden tahıl bazında vergi toplamaya başlasaydı, o durumda tarım toplulukları bu biçimdesine büyük bir nüfusu destekleyemezdi. Sonuç itibariyle, topluluğun sayısı büyük ihtimalle azalacak ve ötürüsıyla daha seçkin sınıflara sunulacak bir besin fazlası yaratacaktı.
Şayet bu çiftçiler seçkinleri korumasaydı, seçkinler de besin depolarını eşkiyalardan korumazdı. Sonuçta, tahıl çalmak, bozulabilir besinleri çalmaktan hayli daha değerliydi.
Yeni hipotezin müellifi, “bu biçimdece, hiyerarşik toplumlarda yaşayan çiftçilerin fazladan besin ürettiğini savunan klâsik üretkenlik teorisiyle tıpkı fikirdeyiz; bir daha de bizim savımız, seçkinleri ortaya çıkaran şeyin bir besin fazlalığı olmasından fazla, seçkinlerin, elverişli bir yükselme fırsatını yakaladıktan daha sonra üzerinde gelişebileceği bir besin fazlalığının üretilmiş olması” diye izah ediyor.
örneğin, bir insan kültürleri atlası, tahıl mahsullerinin en çok sayıdaki yabani akrabasının, sıklıkla insan medeniyetinin beşiği olduğu tabir edilen Bereketli Hilal’de* bulunabileceğini ortaya koyuyor.
Bu ortada, Kuzey-Batı Amerika, Orta Asya, Avustralya ve Güney-Batı Afrika’da hiç bir ziraî faaliyet yürütmeyen tarihi toplumlar da mevcuttu. Ama bu toplumlar karmaşık hiyerarşik yapılar oluşturmamıştı.
Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü’nden sağlanan bilgiler, yeni hipoteze dair daha fazla ispat barındırıyor. Tahılların, kök ve yumru bitkilerden daha verimli olduğu bölgelerin, daha yüksek vergilendirme oranlarına rastlanan devletler halinde örgütlenmesinin daha olası olduğunu gösteriyor.
Bu ortada kök ve yumrular, yüksek verimliliğe sahip tarım yerlerinde yetiştirildiklerinde bile, daha karmaşık toplumsal hiyerarşilerle irtibatlı değildi.
YUMRU VE KÖK BİTKİLER DEVLETLEŞMEYE GÖTÜRMEDİ
İspanya’da bulunan Pompeu Fabra Üniversitesi’nden ekonomist Luigi Pascali, “Bu yeni bilgileri kullanarak, karmaşık şeflikler ve devletler üzere karmaşık hiyerarşilerin, vergilendirilmesi ve kamulaştırılması kolay olan tahıl mahsullerinin fiili olarak var olan tek mahsul olduğu bölgelerde ortaya çıktığını ortaya koyabildik” diyor.
“Paradoksal formda, sadece tahılların değil, köklerin ve yumruların da mevcut ve verimli olduğu en bereketli topraklar, birebir siyasal gelişimlere şahit olmadı.”
Pascali’yle birlikte araştırmanın ortak müellifi olan ekonomist Joram Mayshar buna “bolluğun laneti” ismini veriyor. Seçkin bireylerin depolayabileceği ve koruyabileceği bir besin çeşidi olmadan, yasa ve nizam tarafınca denetim edilen katmanlı bir ‘veren ve alan’ toplum çeşidi oluşmuyor.
Nihayetinde, Mayshar, kök bitkilere olan bu bağımlılığın, güney Pasifik’te bulunan adalar üzere dünyanın birtakım bölgelerinde devletleşmenin ve ekonomik kalkınmanın ortaya çıkışını engellemiş üzere göründüğünü lisana getiriyor.
Son makalede ortaya konan ampirik araştırmaların hiç biri yeni hipotezi kesin halde ispatlayamıyor ya da çürütemiyor. bir daha de araştırma muharrirleri, ulaştıkları sonuçların “hiyerarşinin ortaya çıkışı bağlamında geçerli olan üretkenlik ve fazlalık açıklaması karşısında kuşku uyandıracak seviyede sağlam olduğunu” savunuyorlar. tıpkı vakitte, bu sıkça alıntılanan hipotez için bir ispat bulamadılar.
Kudüs İbrani Üniversitesi’nden Mayshar, “Sadece iklim ve coğrafyanın tahılları desteklediği yerlerde hiyerarşinin gelişmesi muhtemeldi” diyor.
“Elimizdeki bilgiler, tahılların yumru ve köklere kıyasla verimlilik seviyesi ne kadar büyükse, bir hiyerarşi oluşması ihtimalinin de o kadar yüksek olduğunu gösteriyor.”
‘Ne yersek oyuz’ diyen eski atasözünü düşündüğümüzde, daha fazla gerçeği yansıtıyor olabilir.
Araştırma, Journal of Political Economy isimli mecmuada yayınlandı.
*Bereketli Hilâl, Orta Doğu’da, Batı ve Ortadoğu uygarlıklarının doğduğu bölgeye verilen isimdir. Günümüzde güneydoğu Anadolu’nun büyük kısmı, Irak, Suriye, Filistin, İsrail ve Nil deltasını içine alır.
Çeviren: Tarkan Tufan
Kaynak: Science Alert